Arifmetika qanday paydo bo‘lgan?

Arifmetikani raqamlar haqidagi fan deb atash mumkin. Soʻzning oʻzi yunoncha “arifmos”dan kelib chiqqan boʻlib, “raqamlar” degan maʼnoni anglatadi. Dastlab, odamlar qoʻy va sigirlarini barmoqlari yordamida hisoblagan. Keyin odamzod tayoqchalardagi kertiklar yordamida hisoblashni boshlagan va keyingi bosqichda har bir raqamni belgi yoki ramz yordamida yozish mumkin boʻlgan hisoblash tizimini ixtiro qilgan. Qadimgi yunonlar bu maqsadda alifbo harflarini moslashtirgan, rimliklar esa raqamlarni yozish uchun alifbodagi barcha ortiqcha harflarni tushirib qoldirib, atigi 7 ta harfdan foydalangan. Bu tizim qayd va yozuv uchun ishlatilgan, hisob uchun abak (schyot)dan foydalanilgan.

Arablar hind tizimi asosida biz hozirgacha foydalanayotgan raqamlarni ishlab chiqqan. Oʻnlik sonlarni belgilash uchun ular noldan foydalangan va bu hisoblash tizimini nihoyatda soddalashtirgan. Ruscha “sifri” (raqamlar) soʻzi arablarning nolni anglatgan “sifr” soʻzidan kelib chiqqan. Arab hisoblash tizimidan foydalanishni tavsiya qilgan birinchi arifmetik darslik 1202-yilda nomaʼlum italiyalik olim tomonidan yozilgan.

Birinchi bosma arifmetika darsligi lotin tilida yozilgan boʻlib, 1478-yilda Italiyada nashr etilgan. Qoʻshish, ayirish va koʻpaytirish amallari haqidagi boshqa darsliklar 1484–1496-yillarda nashr etilgan. Baʼzi lotin maktablarida arifmetika faqat beshinchi va oltinchi oʻquv yillarida oʻrgatilib, unga haftasiga atigi bir soat vaqt ajratilgan.

Shuni esda tutish kerakki, bu qadimiy arifmetik asarlar zamonaviy usullarning aksariyatini oʻz ichiga olgan va biz ularning mualliflari hamda ularni bu ilmiy ishlarni amalga oshirishga ilhomlantirgan hind olimlarini minnatdorchilik bilan xotirlashimiz kerak. Arifmetikaning asosiy qoidalarini tushunish uchun qoʻshish, koʻpaytirish, ayirish va boʻlish asoslarini qanchalik mukammal bilish kerakligi haqida gapirishning hojati yoʻq.