Kompas Hech bir kema, biron bir samolyot, yangi konlarga yoʻl ochayotgan hech bir geologning kompassiz ishi bitmaydi. Kompasning magnit mili insoniyatning eng buyuk ixtirolaridan biridir. Uning yordami bilan fazoda — dengiz, havo va quruqlikda yoʻnalishni aniqlab olish mumkin. Kompas juda sodda tuzilgan. Yassi silindrsimon quti ichidagi poʻlat igna uchiga magnit mili qoʻyilgan. Ignaning oʻtkir uchi … Читать далее
Yerning suyuq yadrosi Yerning markazida nima bor? Bu savol olimlarni uzoq vaqtdan beri qiziqtirmoqda, ammo uning javobi faqat taxminiy boʻlishi mumkin, chunki sayyoramizning markaziy hududiga qaraganda Quyosh tizimining chegaralariga yetib borish ancha osondir. Olimlar maxsus portlashlar yordamida sunʼiy (xavfli boʻlmagan) zilzila toʻlqinini yaratib, yerning turli qatlamlari orqali uning oʻtish tezligini kuzatadi. Bu tezlikning oʻzgarishiga koʻra … Читать далее
Yer mantiyasining ikki qatlami — “Sima” va “Sial” Yer chuqur qaʼrining tuzilishini bilish juda muhimdir. Axir u yerga nigoh solib boʻlmaydi. Hatto o‘ta chuqur quduq ham hali 13 km dan chuqurroqqa tusha olgani yoʻq. Biz faqat seysmik toʻlqinlar yordamidan foydalana olamiz. Ular oʻz tilida bizga yer qaʼri haqida soʻzlab beradi. Yer qobigʻining Moxo yuzasi (uni … Читать далее
Otashnafas yer “…Chidab boʻlmas darajada issiq edi… Biz notekis yer ustida yurardik; unga hali hech bir odam qadam bosmagan; u biroz avval hosil boʻldi, u yaqindagina qotib ulgurdi, undan otashin tubsizlikning otashnafas issigʻi ufurib turardi… Bu qattiq togʻ jinsi Yer yasalgan sehrli xamirga aylanayotgandi…” Belgiyada yashovchi taniqli olim va yozuvchi Garun Taziyev vulqon krateriga qilgan … Читать далее
Geografik qobiq Bu mutlaqo oʻziga xos tabiiy hodisa: Yer yuzasi yaqinidagi yupqa qatlamda bir nechta Yer qobigʻi hisoblanadigan geosferalar — litosfera, gidrosfera, atmosfera, shuningdek, eng muhim asosi tuproq boʻlgan biosfera bir-biriga tutashadi va oʻtadi. Tuproqsiz oʻsimliklar oʻsmaydi, oʻsimliklarsiz esa atmosfera yoʻqoladi, odam va hayvonlar nobud boʻladi. Geografik qobiqning qalinligi bir necha oʻnlab kilometrni tashkil qiladi. … Читать далее
Yer sharining 6 materigi Yer qobigʻining jahon okeani sathidan koʻtarilgan katta massivlari materiklar (yoki qitʼalar) deb ataladi. Materiklarga dengizlarning qirgʻoq boʻyi hududlari (shelflar) va yaqin joylashgan orollar ham kiradi. Bir paytlar dunyoning barcha qitʼalari bitta materik — Pangeyani tashkil qilgan. Zamonaviy geologik davrda ular oltita boʻlib, okeanlar bilan ajralib turadi: Yevroosiyo — 55 mln km2, … Читать далее
Issiqlik qutblari va sovuq qutblar Odatda biror koʻrsatkichning nihoyatda baland qiymati kuzatiladigan joy qutb deb ataladi. Shimoliy yoki Janubiy geografik qutblar meridianlarning bir nuqtaga yigʻilib, kengliklarning chegara qiymati 90 °C ga yetib yoʻqoladigan, yer sharining “qoq uchlari” hisoblanadi. Issiqlik qutblari va sovuq qutblar eng yuqori va eng past havo harorati kuzatiladigan joylardir. Bu qutblarning joyini … Читать далее
Ekvator va tropiklar Yer sharsimon boʻlgani uchun hamma joyda ham Quyosh peshin vaqtida qoq tepada boʻlib, nurlari yerga vertikal ravishda tushmaydi. Quyoshning bunday holati Yer uchun eng foydali hisoblanadi. Shunda u koʻproq issiqlik oladi, chunki Quyoshning tik nurlari atmosfera qatlamlaridan qiya nurlarga qaraganda tezroq oʻtadi. Ammo bunday qulay sharoitlar faqatgina Yer sharini aylana shaklida eng … Читать далее
Relyef shakllari Bu juda muhim soʻz boʻlib, u Yer yuzasining barcha — baland va past, eski va yosh, sodda va murakkab xilma-xil shakllarini anglatadi. “Relyef” soʻzi lotincha “koʻtarmoq” feʼlidan kelib chiqqan. Odatda, relyef deganda yer yuzasining baland qismlari — togʻ va tepaliklar tushuniladi, ammo unga vodiy, chuqur joy, pasttekisliklar ham kiradi. Relyefning Yer shari oʻlchamiga … Читать далее
Eng katta balandlik va chuqurliklar Gavayi orollaridan biridagi Mauna-Kea vulqoni soʻngan. Bu Tinch okeanidagi eng baland togʻ. Vulqonning dengiz sathidan balandligi 4200 m, ammo uning poydevori dengizda 5840 m chuqurlikda joylashgan. Agar uning balandligi suvostidagi poydevoridan choʻqqisigacha oʻlchansa, balandligi 10 040 m boʻlgan bu vulqonni dunyodagi eng baland togʻ deb hisoblash mumkin. U Yerning eng … Читать далее