Okeanning notekis tubi Uzoq vaqt davomida okean tubining relyefi haqida Oy yuzasiga qaraganda ancha kam maʼlumotga ega edik. XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab dengiz va okeanlar tubining relyefi va geologik tuzilishini keng koʻlamda oʻrganish boshlandi. Oʻshanda eng muhim geografik kashfiyotlar amalga oshirildi: oʻnlab yirik suvosti tizmalari, yuzlab suvosti togʻlari, chuqurliklar, tepaliklar topildi. Shu bilan bir … Читать далее
Yirik muzlik davrlarining sabablari Yerda muzliklar har doim ham boʻlmagan. Hatto Antarktidada ham koʻmir topilgan; demak, u yerda oʻsimliklarga boy issiq va nam iqlim boʻlgan, aks holda koʻmir hosil boʻlmas edi. Geologlarning fikriga koʻra, yirik muzlik davri Yerda muntazam ravishda har 180–200 million yilda takrorlanadi. Yer yuzidagi eng qadimgi muzliklarning oʻziga xos izlari — oʻzgacha … Читать далее
Toshqotgan davr Daryolar yer yuzasini yorib kiradi. Oʻzan tobora chuqurlashib boraveradi, qirgʻoqlar esa balandroq boʻlib, ularda tosh qatlamlari ochilaveradi. Ular har xil — loy, qum, ohaktosh, granitdan boʻlishi mumkin. Baʼzan bu qatlamlar burmalarga aylangan, uzuq-yuluq, siljigan boʻladi. Ammo geolog uchun ular tarix yozilgan solnomaga oʻxshaydi. Uni oʻqiy olish kerak. Yer qatlamlari sayyoramizning “xotirasi”dir. Ular hatto … Читать далее
Yo‘qolib ketgan hayot izlari Yer yuzida hayot taxminan 4 milliard yildan beri mavjud. Yerda turli davrlarda yashagan koʻplab oʻsimlik va hayvon turi yoʻqolib ketgan. Ammo yerosti qatlamlarida ularning toshqotgan qoldiqlarini topamiz va ularni oʻrganish orqali bu oʻsimlik va hayvonlar haqida bilib olamiz. Bular hayvonlarning koʻpincha kimyoviy birikmalarga aylangan chigʻanoq, suyak, tangacha yoki boshqa qattiq qismlaridir. … Читать далее
Sayyoramiz ibtidosi — hayotning boshlanishi Mashhur geolog, akademik Pyotr Nikolayevich Kropotkin oʻz kitoblaridan birida Yerning butun tarixini taxminan bir yarim soat davom etadigan kinofilm shaklida tasavvur qilishni taklif etgan. Shunday qilib, barcha geologik davrlar koʻz oʻngimizda kadrma-kadr oʻtadigan filmni tomosha qilayotganimizni tasavvur qilamiz. Vaqt oʻlchovi — bir soniyada million yil. 100–200 million yilga toʻgʻri keladigan … Читать далее
Dinozavrlardan tortib odamlarga qadar “Aniq hayot” davri (fanerozoy) kembriy geologik davridan boshlanadi. Ungacha qariyb 4 milliard yil davomida deyarli jonsiz kambriyga qadar davr kechgan. Kembriyda Yerni tirik mavjudotlar zabt etgan. 375 million yil davom etgan “qadimgi hayot” davri (paleozoy) bizning bir million yil bir soniyaga teng filmimizda 6 daqiqada oʻtib ketadi. Umurtqali hayvonlar (baliq, sudralib … Читать далее
Nega mamontlar qirilib ketgan? Mamontlarni tosh davri odamlari ovlagan. Ular bu hayvonlarni suratlarda tasvirlagan, loy, tosh va suyakdan oʻyib yasagan. Bu boʻyi 3,5 m gacha, vazni 6 tonnagacha, xartumga ega, yuqoriga qayrilgan ulkan tishlari va jun qoplagan kichik quloqlari bor boshi qisqa boʻyniga joylashgan haybatli hayvon boʻlgan. Oyoqlari ustunlarga oʻxshagan. Kalta dumini dagʻal jun qoplagan. … Читать далее
Abadiy yo‘q bo‘lib ketgan dinozavrlar Dinozavrlar zamondoshlarimiz uchun juda begona, uzoq vaqt avval yoʻq boʻlib ketgan narsa timsoliga aylangan. Darhaqiqat, ular hozir Yer yuzida yashaydigan hayvonlarga umuman oʻxshamaydi. Biroq bu unchalik toʻgʻri emas. Gigant kaltakesak (albatta, qadimgi kaltakesakdan ancha kichik) hali ham Zond arxipelagi orollarida uchraydi. U taxminan 170 million yil davomida Yer yuzida hukmronlik … Читать далее
Havo ummoni tubida Yer qalinligi bir necha yuz kilometr boʻlgan havo qobigʻi bilan oʻralgan. Biz goʻyo bu ulkan havo “okeani” tubida yashaymiz. Bu “okean”ning qirgʻoqlari yoʻq, u butun Yer sharini oʻrab turadi. Azot, kislorod, karbonat angidrid va boshqa baʼzi (oz miqdorda) gazlar, shuningdek, suv bugʻlari va chang aralashmasi Yerda hayot mavjud boʻlishini taʼminlaydigan havoni hosil … Читать далее
Biz nafas oladigan havo Bizni har tomondan havo oʻrab olgan va boshqa biror narsa egallamagan har qanday boʻshliqni toʻldirib turadi. U dengiz va koʻllar, daryo, jilgʻa, quduqlar suvida ham erigan holda mavjud. U bilan barcha hayvon va oʻsimliklar nafas oladi. Hayvonlarning oʻpkasi, oʻsimlik hujayralari, suv va tuproq yuzasi, sanoat korxonalari quvurlaridan havoga chiqqan barcha narsa … Читать далее